Donja Dolina
Postavka JU Muzej Republike Srpske
Arheološka istraživanja i višedecenijski zaborav
O izložbi
Izložbom Donja Dolina, arheološka istraživanja i višedecenijski zaborav… , otvorenom za posetioce 28. aprila 2022. godine, Muzej Republike Srpske obeležio je 122 godine od prvih arheoloških iskopavanja ovog lokaliteta. Predstavljeni su samo arheološki nalazi iz Donje Doline koji se čuvaju u Praistorijskoj zbirci Muzeja Republike Srpske. Izbor koncepcije izložbe uslovljen je činjenicom da se deo materijala danas nalazi u fundusima Zemaljskog muzeja u Sarajevu i Zavičajnog muzeja u Gradišci. Nemogućnost prikazivanja celokupnog materijala sa ovog lokaliteta osnovni je razlog što se u koncepciji izložbe insistiralo da u fokus prezentacije budu rezultati arheoloških istraživanja Donje Doline, a ne arheološka priča o ovom praistorijskom naselju. Reč je o ekspoziciji 1125 eksponata, izabranih da reprezentuju deo arheološkog materijala otkrivenog tokom 8 istraživačkih kampanja ovog Muzeja (1963,1964, 1975, 1977, 1978, 1980 i 1981) i rekognosciranja (2019).
Izabranih 1125 eksponata predstavlja reprezentativne nalaze iz Donje Doline, koji su rezultat arheoloških istraživanja Muzeja Bosanske krajine (nekadašnji naziv Muzeja Republike Srpske) od 1963. do 1981. godine. Glavni kriterijum koncepcije izložbe podrazumeva izlaganje eksponata u celinama prema godinama kada je arheološki materijal iskopan, uz primenu sekundarnog, pratećeg, ali ne manje važnog kriterijuma hronološke opredeljenosti. Eksponati su u službi prezentacije celine, hronološke, kulturne i stratigrafske, dok pojedinačno imaju značaja, ukoliko poseduju neku od eksluzivnih vrednosti. Izuzetak predstavlja 30 eksponata, budući da su slučajni nalazi iz Donje Doline, dospeli u Muzej posredstvom sakupljačke delatnosti, darovanja i otkupom, počev od 1902. do 1975. godine, među kojima je najstariji predmet bakarna pločasta sekira, eneolitske provenijencije, a najmlađi rimska lampa. Tako je i sa završnim segmentom izložbe, koji prikazuje površinske nalaze, prikupljene tokom rekognosciranja gradinskog naselja u Donjoj Dolini od strane Muzeja Republike Srpske tokom septembra 2019. godine, ukazujući javnosti da ovaj lokalitet zavređuje nastavak arheoloških istraživanja, bez obzira što njegovo današnje stanje odražava prekrivenost korovom i ugroženost nebrigom nadležnih.
S obzirom da većina iskopanog materijala potiče iz naselja, na izložbi preovladavaju keramički eksponati kao svedočanstva kuhinjskog domaćinstva (posude), tkanja (pršljenci, tegovi). Nešto manje brojnu grupu čine kameni eksponati, kao potvrde izrade oruđa (žrvnjevi, sekire, čekići, brusevi), oružja (praćkaši) ili nakita (privesci). Po brojnosti slede koštani eksponati, uglavnom alatke, a u manjem broju šila, igle, kalemovi, oplate noževa i amuleti. Malobrojniji su reprezenti drvenih eksponata (ostaci dna čamca), te onih od staklene paste (narukvice i perlaste ogrlice) i ćilibara (amulet). Posebno su izloženi metalni eksponati, koji potiču iz naselja i grobova. Preovladavaju bronzani, bilo da su iz sastava oruđa (sekire, srpovi, udice, igle), posuđa, pribora (pincete), nakita (fibule, privesci, perle), konjske opreme ili svedoče o korišćenju novca (keltski novčići). Od gvozdenih eksponata u najvećoj meri izloženi su pojedini delovi oružja (koplja, fragmentovani keltski mač), kao i oruđa (sekire, klinove), a od srebrnih, izuzetnih nalaza, tordirana naušnica.
Osim ovih pokazatelja materijalne kulture, prikazana su i svedočanstva duhovne kulture Donjodolinaca tokom bronzanog i gvozdenog doba, u najvećoj meri vezana za pogrebni ritual, običaj biritualnog sahranjiva, verovanja u zagrobni život (grobni inventar, obred funerarne gozbe). Na poštovanje solarnog kulta bronzanodobnih Donjodolinaca ukazuju predstave vodenih ptica i točka na metalnom nakitu, motiv svastike na pokretnim ognjištima i grejalicama u obliku piramidalnih tegova. O kultu predaka govore ukrasni detalji pojedinih oblika materijalne kulture, poput motiva spirale na privescima, fibulama, keramičkim posudama i pršljencima, motiva meandra i svastike na piramidalnim tegovima, kućnim ognjištima i pokretnim pećima, motiva valovnice i cik-cak crte na urnama. Uz neprekinutu tradiciju poštovanja kulta sunca i predaka, kod gvozdenodobnih Donjodolinaca javlja se kult heroja, odnosno heroiziranog pokojnika, identifikovanog posredstvom grobnog inventara sa nekropole i vezanog za proces izdvajanja sloja ratnika tokom prve polovine VI v. st. e. Oskudni podaci o razvoju umetnosti govore o njenoj zavisnosti od magijskih i religijskih predstava Donjodolinaca, od njihovih ritualnih i estetskih potreba, ne prevazilazeći dekorativni karakter. Igra, kao poseban vid duhovne kulture u Donjoj Dolini, posvedočena je nalazima glinenih dečjih igračaka na Gradini iz gvozdenog doba, u čijem repertoaru su najraznovrsnije i najbrojnije minijaturne posude, zvečke, antropomorfne i zoomorfne figurine.
Arheologija detinjstva
Izložba je obogaćena grupom od tridesetak glinenih dečjih igračaka, pretežno u obliku minijaturnih posuda, a izuzetno primercima zvečke i lutke (antropomorfna figurina), otkrivenih u gradinskom naselju (1975, 1978, 1979, 1980) i datovanih u gvozdeno doba. Ovi arheološki nalazi iz Muzeja Republike Srpske, kao i primerci iz Zemaljskog muzeja u Sarajevu, pripadaju specifičnim oblicima materijalne kulture Donje Doline, vezanim za dečju populaciju, a svedoče o detinjstvu i igri, posebnom vidu duhovne kulture u Donjoj Dolini. To su minijaturne kopije predmeta iz sastava svakodnevne ili ritualne upotrebe odraslih, kojima se odnedavno bavi arheologija detinjstva. Donjodolinske dečje igračke iz naše zbirke činile su prateću izložbu tradicionalne Revije arheološkog filma, održane krajem septembra 2019. godine u Muzeju Republike Srpske.
Glinena zdjela
Teg
Lokalitet
Donja Dolina, danas selo sa neznatnim brojem stanovnika, tokom praistorije veliko naselje sa potvrđenim kontinuitetom i tokom protoistorijskog perioda, verovatno neosvojeno od Kelta i opstalo za vreme rimske okupacije, za trajanja gvozdenog doba predstavljalo je značajno privredno, trgovačko, tranzitno i kulturno središte. Pogodan geografski položaj doprineo je uključivanju Donje Doline u mrežu trgovačkih puteva i centara na severnom Balkanu, intenziviranju njenog ekonomskog i kulturnog razvoja, te prerastanju u važno središte, stecište raznovrsne robe i različitih uticaja iz susedstva, kao i iz udaljenijih oblasti, poput istočne Panonije, Transilvanije, Oltenije, Egejske Makedonije i Grčke. Na ovaj način naselje Donja Dolina prevazilazilo je interni značaj, dobijajući tokom praistorije regionalni i izvanregionalni okvir, u najmanjoj meri balkanski. To će pokazati i dokazati buduća arheološka istraživanja.
Situacioni plan lokaliteta na satelitskoj karti
Situacioni plan lokaliteta
Istorijat istraživanja
Slučajnim otkrićima iz perioda od 1896. do 1898. godine započinje interesovanje za Donju Dolinu. Istorijat arheoloških istraživanja lokaliteta Donja Dolina započet je rekognosciranjima i probnim iskopavanjima Franje Fiale, jednog od prvih kustosa Zemaljskog muzeja u Sarajevu, a nastavljen većim arheološkim iskopavanjima Ćire Truhelke (1899–1904), koji je izvršiio i zaštitne radove zbog ugroženosti lokaliteta gradnjom nasipa 1908/1909. i 1911. godine. Nepovoljne društveno-političke okolnosti (dva svetska rata) doprinele su većim prekidima arheoloških istraživanja Donje Doline. Dvadesetak godina proteklo je do narednih kratkotrajnih iskopavanja Mihovila Mandića (1927/1928), a više od tri decenije do istraživanja Zdravka Marića (1961–1964), revizionih na Gradini i zaštitnih na Starijem naselju. Muzej Bosanske krajine u Banjaluci nastavio je tokom 1963. i 1964. godine sondažno iskopavanje Starijeg naselja u Gornjoj Dolini i reviziono istraživanje u Donjoj Dolini, odnosno sojeničkog naselja na Gradini, pod rukovodsvom Vere Nikolić. Sistematska arheološka istraživanja sloja mlađeg gvozdenog doba na Gradini i nekropole na Timeničkoj gredi otpočeo je Zdenko Žeravica 1975. godine, a nastavio u periodu 1978-1981, 1982-1983. i 1990. godine. Tokom Odbrambeno-otadžbinskog rata (1992–1995) prestaje interesovanje za terensko istraživanje Donje Doline, koje traje do danas.
Franjo Fiala
1898: rekognosciranja, probna iskopavanja
Ćiro Truhelka
1899: sojeničko naselje na Gradini, nekropola na Timeničkoj gredi
1900: grobovi u Gornjem Polju, nekropola na Timeničkoj gredi
1901–1904: sojeničko naselje na Gradini, nekropola na Timeničkoj gredi
1908–1909, 1911: sojeničko naselje na Gradini
Mihovil Mandić
Manja arheološka iskopavanja 1927-1928: bašta J. Džajića na prostoru sojeničkog naselja.
Zdravko Marić
Reviziona i zaštitna arheološka iskopavanja 1961: Starije naselje (sonda A), Gradina (sonda B) 1963–1964: bašta Mate Šokića (sonda S) u Gornjoj Dolini
Vera Nikolić
Reviziona arheološka iskopavanja 1963: Starije naselje, bašta Mate Šokića (sonda S) u Gornjoj Dolini 1964: Starije naselje, bašta Mate Šokića (sonda S) u Gornjoj Dolini, sojeničko naselje na Gradini (sonda D, E), greda M.Ćorkovića i I. Petrovića (sonda F)
Zdenko Žeravica
Sistematska arheološka istraživanja 1975-1977: Mlađe naselje na Gradini 1978: Mlađe naselje na Gradini, probno iskopavanje na parceli Jandrije Stojakovića 1979–1980: Mlađe naselje na Gradini 1981: Mlađe naselje na Gradini, probna iskopavanja na parcelama Marijana Šokića, Pilipa Šokića, Budić Mate Stipa 1981–1983: Mlađe naselje na Gradini, bašta Mate
Borivoj Čović
Orhan Jamaković
Đorđo Odavić
Milan Đurđević
Sojeničko naselje, sonda D, 1963.
Otkriće dna čamca, sonda D, 1964.
Timenička greda, grob sa skeletom konja i opremom, 1975.
Gradina, osnove B6 i C6, otkopni sloj 8, 1980.
Podaci o lokalitetu
Slučajnim otkrićima iz perioda od 1896. do 1898. godine započinje interesovanje za Donju Dolinu. Istorijat arheoloških istraživanja lokaliteta Donja Dolina započet je rekognosciranjima i probnim iskopavanjima Franje Fiale, jednog od prvih kustosa Zemaljskog muzeja u Sarajevu, a nastavljen većim arheološkim iskopavanjima Ćire Truhelke (1899–1904), koji je izvršiio i zaštitne radove zbog ugroženosti lokaliteta gradnjom nasipa 1908/1909. i 1911. godine. Nepovoljne društveno-političke okolnosti (dva svetska rata) doprinele su većim prekidima arheoloških istraživanja Donje Doline. Dvadesetak godina proteklo je do narednih kratkotrajnih iskopavanja Mihovila Mandića (1927/1928), a više od tri decenije do istraživanja Zdravka Marića (1961–1964), revizionih na Gradini i zaštitnih na Starijem naselju. Muzej Bosanske krajine u Banjaluci nastavio je tokom 1963. i 1964. godine sondažno iskopavanje Starijeg naselja u Gornjoj Dolini i reviziono istraživanje u Donjoj Dolini, odnosno sojeničkog naselja na Gradini, pod rukovodsvom Vere Nikolić. Sistematska arheološka istraživanja sloja mlađeg gvozdenog doba na Gradini i nekropole na Timeničkoj gredi otpočeo je Zdenko Žeravica 1975. godine, a nastavio u periodu 1978-1981, 1982-1983. i 1990. godine. Tokom Odbrambeno-otadžbinskog rata (1992–1995) prestaje interesovanje za terensko istraživanje Donje Doline, koje traje do danas.
Etnokulturna pripadnost
Najstarije naselje u Donjoj Dolini pripisuje se nosiocima kulture polja sa urnama, srednjoevropskim doseljenicima ili osvajačima, možda autohtoncima, ali svakako osnivačima. Priča o Donjoj Dolini seže još dalje u prošlost, sudeći prema otkriću objekata i materijala iz ranog bronzanog doba i neolita na Gradini, kao i dalje u budućnost, što nagoveštavaju malobrojni rimski nalazi iz III i VI veka. Zasad arheološki materijal svedoči o kontinuitetu naseljenosti i nepromenjenom sastavu stanovništva od XIII v. st. e. do rimske okupacije. Gvozdenodobni Donjodolinci smatraju se nosiocima kulturne grupe Donja Dolina-Sanski Most, koja je na tlu Posavine, između ušća Une i Vrbasa, potrajala od početka VIII do kraja IV v. st. e. Pripadnost ove kulturne grupe uglavnom se etnički pripisuje Panonima, možda potomcima prethodnika, koji su gradili naselja tipa sojenica i gradina, o čemu upravo svedoče gvozdenodobni ostaci iz Donje Doline. U užem smislu, reč je o plemenskim zajednicama Oserijata, naseljenih na širem području Donje Doline, kao i Mezeja, vezanih za teritoriju od ušća Sane do srednjeg toka Vrbasa.
Postavka JU Muzej Republike Srpske
Mr Slavica Arsenijević
O autoru
Mr Slavica Arsenijević, arheolog, muzejski savetnik u JU Muzej Republike Srpske, Banja Luka. Rođena je 14. 4. 1961. u Beogradu, gde je stekla osnovno, gimnazijsko i visokoškolsko obrazovanje na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu na Odeljenju za arheologiju, diplomiravši 1990. g. na Grupi za praistorijsku arheologiju kod profesora Dragoslava Srejovića, sa temom diplomskog rada Uticaji stepskih kultura na razvoj eneolitskih i ranobronzanodobnih autohtonih kultura na tlu Jugoslavije. Karijeru arheologa praistoričara u Muzeju Republike Srpske u Banjaluci otpočela je 2003. godine, čiju je Praistorijsku zbirku vodila do 2006. godine, otkad je zadužena za metalno doba (bronzano, bakarno, bronzano i gvozdeno doba) u okviru Odeljenja za praistoriju. Zvanje kustosa arheologa stekla je 2004. u Narodnom muzeju u Beogradu, zvanje višeg kustosa arheologa 2010. u Sarajevu, a zvanje muzejskog savetnika 2021. godine u Banjaluci. Magistrirala je na Odeljenju za praistorijsku arheologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu 2012. sa temom Pojasne kopče iz mlađeg gvozdenog doba na tlu zapadnog i centralnog Balkana.
Autor je priloga u video prezentaciji praistorijskog materijala iz Arheološke zbirke Muzeja Republike Srpske u Banjaluci, od kojih su snimljene dve epizode serijala Blago naroda Republike Srpske, u realizaciji Radio-Televizije Republike Srpske tokom 2006. U okviru rada na popularizaciji arheološkog i kulturnog nasljeđa, takođe, tokom septembra 2017. godine organizovala 12.-u Reviju arheološkog filma, sa 27 prikazanih filmova, među kojima po prvi put onih koji pripadaju ruskoj produkciji. Višekratno je publikovala arheološki materijal iz praistorijske zbirke Muzeja Republike Srpske kao koautor: publikacije Vodič Muzeja Republike Srpske (2004, 9-15/Arheologija), muzejskog kataloga Nakit od praistorije do srednjeg vijeka (2008, 15-130/Nakit tokom praistorijskog perioda), jubilarne publikacije Muzeja Republike Srpske u Banjaluci (2010, 139-145, 150-155). Učestvovala je i u radu na Enciklopediji Republike Srpske, u realizaciji i izdanju Akademije nauke i umjetnosti RS, sa odrednicama o razvoju časopisa Zbornik krajiških muzeja i keltskog perioda na području Bosne i Hercegovine (2020). Koautor je nekoliko manjih koletivnih izložbi u Muzeju Republike Srpske (Dodir prošlosti, izložba za osobe sa invaliditetom, 2006, Izložba za osobe sa posebnim potrebama, 2007) kao i tematskih izložbi: Nakit od praistorije do srednjeg vijeka, Arheološka zbirka Muzeja Republike Srpske (2008), Glamoč kroz vijekove (2008), Nakit kroz vijekove (2009). Autor je manje izložbe Praistorijske igračke kao inspiracija, održane tokom septembra 2019. kao prateća manifestacija 14. revije arheološkog filma, održane u Muzeju Republike Srpske, kao i veće tematske izložbe Donja Dolina, višedecenijska arheološka istraživanja i višedecenijski zaborav… (1125 eksponata), otvorene 28. aprila 2021. godine i pratećeg monografskog kataloga Donja Dolina, Arheološka zbirka Muzeja Republike Srpske (2019). Inovirala je čitav praistorijski deo arheološke stalne postavke Muzeja Republike Srpske tokom 2004. godine, kao i segment metalnog doba 2010.
Arheološka istraživanja
- Prvo učešće na sistematskim arheološkim iskopavanjima iz perioda nezaposlenog arheologa vezano je za nekoliko kampanja u okviru višegodišnjih arheoloških istraživanja (1982-1985) lokaliteta Pontes (kod Kladova), pod rukovodstvom profesora dr Milutina Garašanina i dr Miloja Vasića;
- Prvo iskustvo muzejskog rada stekla u periodu od 1982. do 1985. godine, zahvaljujući obradi keramičkog materijala iz zbirki muzeja u Šapcu i Čačku.
- U okviru arheoloških iskopavanja sondažnog tipa učestvovala tokom 2004. godine kao saradnik na istraživanju lokaliteta Kojića gradina, situiranog na prostoru vojnog poligona Manjača, kod Banjaluke;
- Tokom 2004. rekognoscirala lokalitete na graničnom području sa opštinom Prijedor;
- Sredinom oktobra 2005. rekognoscirala lokalitete na teritoriji opštine Prijedor;
- Saradnik na sondažnim iskopavanjima lokaliteta sa šireg područja opštine Doboj (Kamen kod Makljenovca, Požar-Popovići i Krčevina kod Stanara) tokom 2006. u okviru projekta Paleolit sjeverne Bosne, kada je i započet u organizaciji Univerziteta u Kembridžu, Zavoda za zaštitu prirodnog i kulturnog nasljeđa, Muzeja Republike Srpske u Banjaluci i Muzeja u Doboju;
- Tokom 2006. i 2007. godine, osim redovnih muzejskih rekognosciranja, učesnik je i rekognosciranja i sondiranja lokaliteta sa šireg područja Doboja i Banjaluke, izvedenih u okviru projekta Paleolit sjeverne Bosne;
- Tokom 2006. godine rekognoscirala lokalitet Bosanski Dubočac, kod Dervente, kao i niz lokaliteta koji se nalaze na putu Derventa-Laktaši (sela Kladari i Kočićevo), imanje Dragana Despotovića u selu Maljeva, uz Vrbanju, lokaliteta Trzanj-Glavica u selu Večići (Kotor Varoš), srednjovekovnog grada Kotora, otkriće dveju gradina (iznad Tovilovića reke, uz reku Kruševicu i Lanište);
- Tokom 2006. godine rekognoscirala na prostoru imanja Momira Vukelića u selu Obrovac, evidentira egzistenciju utvrđenog naselja (Vukelića gradina) od poznog bronzanog doba do kasnog srednjeg veka;
- Krajem 2006. rekognoscirala četiri arheološka lokaliteta sa opštine Prnjavor (Orašje/Rijeka i Prosječka, Drugovići, Railića Stamenića i Bojića);
- Od januara do sredine maja 2007. saradnik na rekognosciranju lokaliteta sa područja veće ili manje udaljenosti od Banjaluke, u sklopu nastavka radova na projektu Paleolit severne Bosne;
- Tokom 2007. saradnik na rekognosciranju lokaliteta na prostoru sela Goleši i Kola;
- Saradnik na rekognosciranju arheoloških lokaliteta u sklopu Međunarodne arheološke radionice, od 30. juna do 3. jula 2009. godine;
- Tokom marta 2010. saradnik na rekognosciranju 6 lokaliteta sa teritorije opštine Prnjavor i 2 sa granične teritorije ove, sa opštinama Doboj i Čelinac: srednjovekovne nekropole i utvrđenja (Gornja Ilova, Donja Ilova, Brestovo, Drenovi), praistorijske gradine (Gornji Vijačani, Jankovići, ušće Sabanjske rijeke u Ukrinu);
- krajem 2011. i do početka aprila 2012. rekognoscirala srednjovekovna utvrđenja sa banjolučke opštine (Zvečaj grad, Greben grad, Vrbaški grad, Bočac), kao i praistorijske gradine (Šušnjari);
- krajem 2012. saradnik na rekognisciranju lokaliteta Prizren grad (kod Mrkonjića) i gradina na području sela Sijena;
- 20. maja 2015. godine rekognoscirala srednjovekovni lokalitet Zvečaj;
- Tokom juna 2017. godine saradnik na iskopavanjima lokaliteta Visovi u selu Donji Branešci/Derajići kod Čelinca;
- tokom 2019. godine rekognoscirala arheološke lokalitete na teritoriji Glamoč, vezanim za potrebe izložbe Glamoč od praistorije do srednjeg veka;
- Krajem septembra 2019. rekognoscirala arheološke lokalitete sa teritorije opštine Gradiška- u ataru Laminaca (Donji Laminci, Laminci, Baćin, Barice, Borkovići, Lisičji brijeg–Cintor, Lukića bare, Mokreš, Vukovića kuće), kao i Donje Doline (Gradina);
- Tokom februara 2020. rekognoscira lokalitet Šamare–vikendice sa područja Krupe na Vrbasu;
- Tokom februara 2021. obilazila lokalitet Đurđevac kod Prijedora;
- Tokom 23. marta 2022. započela rekognosciranja arheoloških lokaliteta na teritoriji opštine Banjaluka (Krmine), u saradnji sa kolegama arheolozima, Milkom Đukić i Goranom Simonovićem, zajednički projekat Arheološka topografija Republike Srpske.
- Krajem marta 2022. godine, u saradnji sa istim kolegama, učestvovala u zaštitnim iskopavanjima lokaliteta Kraljevac (Kraljev sto) u selu Gornja Lepenica, na opštini Srbac.
Galerija
Pogledajte dostupne fotografije
